Van bezit naar gebruik, van product naar dienst. Eén van de dingen die echt anders is in een circulaire samenleving is het principe van het product als dienst. In dat geval blijft de producent eigenaar van zijn product; wat hij ‘verkoopt’ is het gebruik van zijn product, om daarmee de consument of afnemer van een bepaalde behoefte te voorzien. De producent blijft dus verantwoordelijk voor de reparatie, hergebruik of verwerking van het product; hij heeft immers de technische know-how! Bekende voorbeelden zijn
licht (Thomas Rau/Philips), wassen (Miele, Bundles), zitten (BMA Ergonomics) of
muziek luisteren (Gerrard Street).
Hoe werkt de deeleconomie?
Op dit moment heb jij ongetwijfeld allerlei spullen liggen die je niet de hele tijd zelf gebruikt. Dvd’s, een keukentrap, kinderspeelgoed, et cetera. Best zonde eigenlijk, want die spullen zouden – totdat jij ze weer nodig hebt – best door iemand anders kunnen worden benut. Dan hoeft hij of zij zelf niets nieuw te kopen! De gemiddelde boormachine in een huishouden wordt bijvoorbeeld over zijn totale levensduur ongeveer een kwartier gebruikt. Auto’s staan gemiddeld 95 procent van hun levensduur ergens geparkeerd. Zie hier de basis voor de deeleconomie. 
Een paar voorbeelden: Peerby: website en app die het lenen van spullen van je buren gemakkelijk maakt. Niet iedereen weet per slot van rekening wat zijn of haar buurman of buurvrouw aan gereedschap in huis heeft. Ritjeweg.nl: vergelijkings- en informatiepagina over (commerciële) autodeel-initiatieven in Nederland.
Het einde van afval
Ook in een circulaire samenleving zijn er producten die eenmalig of relatief kort gebruikt worden. Denk aan verf, luiers, verpakkingen of voedsel. De grondstoffen uit deze producten worden echter niet verbrand of gestort, maar worden opnieuw gebruikt voor dezelfde of andere producten of toepassingen. Net als in de huidige economie gaat de verantwoordelijkheid van de verwerking van het product na de gebruiksfase over van producent naar gebruiker en vervolgens naar de verwerker. De producent heeft in het ideale geval zelfs al afspraken gemaakt met verwerkers over de type materialen en de toepassing ervan na verwerking. Bij het ontwerp is dus al nagedacht over alle schakels in de ketting. Voorbeeld: luiers en incontinentiemateriaal is een toenemende afvalstroom. AEB in Amsterdam werk aan een verwerkingsfabriek gericht op terugwinnen van nutriënten en andere grondstoffen uit gebruikte luiers.
Upcycling
Om industriële grondstoffen zo lang mogelijk te kunnen blijven benutten is het van belang dat materialen die vrijkomen na gebruik van een product op een “hoogwaardige” manier weer kunnen worden toegepast. Recycling noemen we dat. Hoewel “downcycling” soms het hoogst haalbare is – bijvoorbeeld als we oud papier nog eens verwerken in kranten of toiletpapier – verliest het materiaal kwaliteit en dus ook waarde. Liever streven we dus naar “upcycling”: het materiaal blijft tijdens het gebruik intact en onvermengd, zodat het vervolgens kan worden benut in een minstens net zo goede toepassing (vrij naar Michael Braungart). Zo kunnen we bijvoorbeeld van de vezels uit gerecyclede kleding weer nieuwe sterke stoffen maken.
Circulair & modulair ontwerpen
Recycling gaat ook makkelijker als al bij het ontwerp van producten wordt nagedacht over hoe de materialen weer van elkaar te scheiden zijn na het eerste gebruik, en wat er daarna mee gebeurt. Bij goed circulair (of: Cradle to Cradle) ontwerp kun je de verschillende materialen dus onvermengd en onversneden weer terug krijgen. Modulair ontwerpen is een duur woord voor het zodanig opbouwen van een product dat het eenvoudig gerepareerd of uitgebreid kan worden. Neem bijvoorbeeld de Fairphone: een telefoon opgebouwd uit veel losse onderdelen die gemakkelijk te vervangen zijn als er iets kapot of verouderd is. Je hoeft je telefoon niet geheel weg te gooien, dus zo houdt het product een langere levensduur en een hogere restwaarde!
Het materialenpaspoort
Je kunt je product circulair ontwerpen, er is een grote kans dat jij zelf niet degene bent die het product in handen krijgt na zijn levenscyclus. Om recycling ook voor anderen mogelijk te maken moet het voor andere partijen goed inzichtelijk zijn uit welke materialen een product is samengesteld. In de bouwsector is hiervoor het “materialenpaspoort” bedacht. Daarin worden materialen van bijvoorbeeld een gebouw geregistreerd, zodat bij demontage (sloop) direct duidelijk is welke materialen in welke hoeveelheden weer vrijkomen. Je kan dus vóór de daadwerkelijke demontage al nadenken over de volgende bestemming van de materialen. Neem bijvoorbeeld eens een kijkje bij Madaster: een kadaster voor materialen in vastgoed. Uiteraard is het idee van het materialenpaspoort toepasbaar voor elk product dat is samengesteld uit meerdere materialen.
Terug de natuur in (biobased)
In heel veel producten maken we gebruik van materialen die “eindig” zijn. Dit zijn materialen die de aarde ergens in de afgelopen miljarden jaren heeft gemaakt, maar die de aarde of de natuur niet zomaar opnieuw kan maken. De bekendste voorbeelden zijn aardolie, metalen en mineralen. Deze materialen raken dus op als we niet een manier vinden om ze steeds weer opnieuw te gebruiken. Maar er zijn ook materialen waar de natuur zelf weer iets aan heeft als wij er klaar mee zijn. Mits we dit goed beheren, maakt Moeder Aarde er dan weer nieuwe grondstoffen van die de mens ook kan gebruiken! Een ‘biobased economy’ noemen we dat. Van afwasmiddel tot ijskrabber tot golfbal, voor talloze producten zijn biologisch afbreekbare varianten mogelijk! Neem eens een kijkje in deze mooie etalage.
Meer definities en verduidelijking:
Natuurlijk is er nog veel meer te weten over de transitie naar een Circulaire samenleving. Vele knappe koppen hebben zich er al over gebogen. Waar we het over eens zijn, is dat het de enige weg is naar een duurzame samenleving die ook nog vol te houden is. Check de hyperlinks hieronder voor nog meer achtergronden en details.
- De Kenniskaarten van het Groene Brein geven heel veel waardevolle achtergrondinformatie.
- MVO-nederland heeft een kennispagina die zich richt op bedrijven
- De website van het rijksbrede programma Circulaire Economie over onder andere het grondstoffenakkoord, de hieraan gekoppelde transitieagenda’s en een mooie verzameling praktijkvoorbeelden.
